1357 – 1945
Kościół św. Jana położony jest w północnej części Głównego Miasta, został założony około połowy XIV wieku jako filia parafialnego kościoła św. Katarzyny na Starym Mieście w Gdańsku, dla zaspokojenia potrzeb religijnych ludności dzielnicy zwanej „nova civitas” lub „dzielnica świętojańska”. Najprawdopodobniej jeszcze w 1357 r., w okolicy wieży lub zachodniej części korpusu dzisiejszej świątyni, położono kamień węgielny pod niewielką kaplicę. Jednakże już w latach 1360–1365 rozpoczęto – na miejscu zburzonych domów mieszczańskich od wschodu – budowę większego założenia kościelnego: w formie jednonawowej, z prezbiterium i dwiema kaplicami lub transeptem. Ok. roku 1382 rozpoczęto budowę korpusu zachodniego, ukończonego na początku XV wieku w zarysie architektonicznym nawiązującym do dzisiejszego, ale bez wieży. Z tego okresu do dziś zachowały się zapisy fundacyjne i specjalne dary pieniężne wspierające dzieło przebudowy i wyposażenia świątyni. Kościół pierwotnie miał być założeniem bazylikowym. Budowany etapami, nigdy jednak nie osiągnął tej formy.
Ok. 1415 r. następuje przebudowa całego założenia na kościół halowy. W tym czasie powstaje trójnawowe prezbiterium i transept, a korpus nawowy zostaje podwyższony. W tym czasie w części zachodniej powstaje także wieża, jednak w roku 1453 Krzyżacy zabraniają dalszej jej budowy powyżej kalenicy istniejących dachów. Dopiero po zniesieniu jarzma krzyżackiego, po roku 1454 możliwa jest kontynuacja prac przy wznoszeniu wieży. W latach 1463–1465 w kościele wykonano sklepienia.
W 1456 r. kościół św. Jana staje się samodzielnym kościołem parafialnym północnej części Głównego Miasta Gdańska. Zasięg parafii objął ulice Świętojańską, Straganiarską, Tobiasza oraz Targ Rybny i Groblę II, III, IV, od ul. Szerokiej aż do murów miejskich. Taki sam zasięg ma późniejsza parafia ewangelicka, powołana w kościele św. Jana w 1559 r., po zwycięstwie reformacji w Gdańsku.
Do kościoła historycznie przylegały liczne przybudówki, do dziś zachowały się: duża zakrystia powstała równocześnie z prezbiterium w I połowie XV w., kaplica św. Ducha przy transepcie południowym zbudowana została w II połowie XV w. Pomieszczenie biblioteki fundacji Zachariasza Zappio, wzniesione po stronie północnego transeptu, powstało w latach 1680–1690. Budowa dwóch bliźniaczych kamieniczek barokowych, przeznaczonych dla sióstr gminnych i kościelnego, usytuowanych przy południowej ścianie prezbiterium przypada on okres ok. 1650 r. W II poł. XIX w. przy elewacji południowej korpusu nawowego rozebrane zostały wtórne przybudówki wraz z ogrodzeniem i po uporządkowaniu terenu wykonane zostało nowe kute ogrodzenie zamocowane na ceglanych słupkach. Natomiast na wieży od roku 1543 zamontowany był zegar bijący. Godziny wybijał dzwon wykonany przez ludwisarza Andreasa Lange / dzwon zachował się i od 2012 r. ponownie wybija godziny/. Zegar z tarczami został zamontowany na wieży w 1669 r., jego fundatorem był Zachariasz Zappio. W roku 1737 tarcze zegarowe zostały wymienione, a w 1915 r. zegar został wyposażony w napęd elektryczny.
Kościół św. Jana posiadał bardzo bogate wyposażenie w dzieła sztuki sakralnej, fundowane przez liczne bractwa i fundacje cechowe (m.in. bursztynników, szyprów, snycerzy, piekarzy, kramarzy, straganiarzy czy żeglarzy) oraz fundatorów, z których najbardziej znanym był Zachariasz Zappio. Do najważniejszych zabytków ruchomego wyposażenia wnętrza należą kamienny ołtarz główny wzniesiony w latach 1599–1611 przez Abrahama van den Blocka, nagrobek Nathaniela Schrödera z 1668 r., wielkie organy zbudowane w latach 1626–1630 oraz organy boczne z roku 1760 umieszczone w transepcie północnym, ambona wykonana w latach z roku 1760 umieszczone w transepcie północnym, ambona wykonana w latach 1616–1617, grupa Ukrzyżowania z belki tęczowej z roku 1482, empora południowej ściany korpusu nawowego wykonana w latach 1622 – 1666, chrzcielnica z roku 1669, liczne bogato dekorowane kaplice ww. cechów oraz epitafia i obrazy. W latach 1943–44 wszystkie zabytki ruchome zostały dokładnie zinwentaryzowane przez niemieckich konserwatorów pod kierunkiem Jakuba Deurera i ewakuowane do obiektów sakralnych w okolicach Gdańska. Dzięki temu przedsięwzięciu większość zabytkowego wyposażenia świątyni zachowała się. Do czasu zakończenia II wojny światowej obiekt pełnił funkcje sakralne i był czynną parafią ewangelicką.
1945 – 1995
W marcu 1945 r. kościół św. Jana spłonął, jednakże w zasadniczym zrębie swych murów ocalał. Zniszczeniu uległo wiele elementów architektonicznych, jak więźba dachowa, dach, okna i posa- dzka, większość pól sklepiennych w pre- zbiterium i dwa w transepcie. Powstały liczne spękania i naruszenie konstrukcji, wieża straciła latarnię, dach i całą wewnętrzną konstrukcję. W gruzach legły bliźniacze kamieniczki barokowe przy południowej ścianie prezbiterium. Ocalały jednak zabytki ruchome z bogatego wyposażenia kościoła św. Jana (m.in. epitafia, stalle, obrazy, chrzcielnica, grupa Ukrzyżowania), bowiem w roku 1943 zostały ewakuowane i przewiezione do innych obiektów w okolicach Gdańska, głównie na terenie Żuław i na Kaszubach. W kościele pozostał tylko kamienny ołtarz główny, wykonany przez Abrahama van den Blocke, którego nie można było ewakuować ze względu na jego olbrzymie rozmiary, oraz epitafium Schrödera w nawie południowej prezbiterium. Obudowano je tylko i w ten sposób zabezpieczono.
W okresie powojennym, ok. 1947 r., wykonano prace zabezpieczające konstrukcję obiektu przy ścianie wschodniej, która w płd.-wsch. narożniku prezbiterium odchyliła odchyliła od pionu o kilka centymetrów. Dla jej zabezpieczenia wprowadzono przyporę od zewnątrz i prze- murowano naroże. Założono również ławę żelbetową na osiach słupów i ścian prezbiterium i zakotwiono ją nad nawami korpusu zachodniego. Nad częścią prezbiterium i transeptu wykonano lekką drewnianą więźbę dachową i przekryto ją dachówką esówką. W latach 50 XX w. wykonano również więźbę dachową nad korpusem nawowym oraz pokryto ją dachówką ceramiczną. Otwory wejściowe i zniszczone ostrołukowe okna maswerkowe zostały częściowo zamurowane i zabezpieczone deskami.
W latach 1969–71 odbudowano dach wraz z latarnią na wieży. W latach osiemdziesiątych XX w. zrekonstruowano zniszczone w czasie wojny sklepienia w części prezbiterialnej i transepcie kościoła. W kolejnych – wzmocniono fundamenty filarów w korpusie nawowym i jeden z filarów prezbiterium. W wyniku zniszczeń wojennych i braku właściwego zabezpieczenia obiektu, w maju 1986 r. jeden z ceglanych filarów w korpusie nawowym zawalił się. Podjęto wtedy decyzję o odbudowie zniszczonego filara w konstrukcji betonowej oraz o zabezpieczeniu pozostałych oryginalnych pięciu filarów w korpusie nawowym betonowymi opaskami. Obiekt przez wiele lat służył jako magazyn kamiennych detali architektonicznych ocalonych z ruin Głównego Miasta w trakcie odbudowy miasta. Od czasu zakończenia II wojny światowej kościół należał do Skarbu Państwa, prowadzone w tym czasie w obiekcie doraźne prace budowlano-remontowe nie zabezpieczały zabytku przed postępującą destrukcją i dewastacją.
Dopiero w 1991 roku kościół został przekazany Archidiecezji Gdańskiej Kościoła Rzymskokatolickiego. Cztery lata później, w 1995 r., Archidiecezja zawarła z Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku umowę użyczenia kościoła św. Jana przez okres 30 lat w celu jego odbudowy i konserwacji oraz adaptacji na cele kulturalne. Swoje miejsce znalazło tu też – od 1998 r. – Duszpasterstwo Środowisk Twórczych Archidiecezji Gdańskiej. W roku 2008 podpisano aneks do wcześniejszej umowy, wydłużający okres użytkowania do 50 lat, do roku 2045. Od 1995 r. Nadbałtyckie Centrum Kultury jako użytkownik kościoła prowadzi w kościele prace rewaloryzacyjne i adaptacyjne na centrum kultury. Jednocześnie w obiekcie odbywają się wydarzenia artystyczne, koncerty, wystawy.
1995 – 2008
Centrum św. Jana powstało w roku 1995 w wyniku porozumienia pomiędzy Nadbałtyckim Centrum Kultury a Archidiecezją Gdańską, właścicielem kościoła św. Jana w Gdańsku. Na mocy wzajemnych uzgodnień NCK zobowiązało się do zarządzania odbudową zniszczonego obiektu w celu uruchomienia w nim miejsca łączącego funkcję sali koncertowej i wystawowej. Od początku działania w Centrum św. Jana odbywają się koncerty, pokazy, przedstawienia, wystawy i inne wydarzenia artystyczne. Głównym założeniem prowadzonej w tym miejscu działalności kulturalnej jest wykreowanie miejsca otwartego na różnorodne projekty i przedsięwzięcia artystyczne, miejsca służącego zarówno artystom, jak i odbiorcom sztuki, miejsca, w którym następuje naturalna synchronizacja pomiędzy zachowanym dziedzictwem historyczno-kulturowym a współczesnością.
Podstawowym narzędziem realizacji tych założeń jest ścisła współpraca Nadbałtyckiego Centrum Kultury z większością instytucji i organizacji kulturalnych na Pomorzu w celu współorganizacji różnorodnych wydarzeń artystycznych i kulturalnych. Dzięki takim zasadom działania, na przestrzeni 13 lat kościół św. Jana stał się miejscem prezentacji wydarzeń w ramach znanych, cyklicznych festiwali, takich jak: Festiwal Szekspirowski (organizator – Fundacja Teatrum Gedanense), Świętojańskie Świętowanie (organizatorzy – Nadbałtyckie Centrum Kultury i Państwowa Opera Bałtycka), Festiwal Muzyki Inspirowanej Folklorem Dźwięki Północy (organizator – Nadbałtyckie Centrum Kultury), Festiwal Kultur Świata Okno na świat (organizator – Nadbałtyckie Centrum Kultury), Gdańska Wiosna Muzyczna (organizator – Zespół Muzyki Dawnej Cappella Gedanensis), Festiwal Muzyki Gospel Camp Meeting (organizator – Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Chrześcijańskiej Gospel w Osieku), Festiwal Gwiazd (organizator – Stowarzyszenie Kultury Akademickiej Instytut Sztuki).
W kościele św. Jana odbywały się również wydarzenia realizowane wspólnie z Urzędem Miejskim w Gdańsku (m.in. Koncert Pojednania w wyk. Israel Philharmonic Orchestra pod batutą Zubina Mehty w obecności Prezydentów RP i RFN – 1999, Koncert dla Grassa – 2007), Instytutem Adama Mickiewicza w Warszawie, Europejskim Centrum Solidarności, Instytutem Kultury Miejskiej, Polską Filharmonią Kameralną Sopot, Międzynarodowymi Targami Gdańskimi, Gdańskim Archipelagiem Kultury, Teatrem Wybrzeże, Polską Filharmonią Bałtycką, Filharmonią Sinfonia Baltica w Słupsku, Polskim Chórem Kameralnym Schola Cantorum Gedanensis, trójmiejskimi uczelniami – Uniwersytetem Gdańskim, Akademią Muzyczną i Politechniką Gdańską oraz licznymi organizacjami pozarządowymi.
Dzięki ogromnemu wysiłkowi organizacyjnemu i promocyjnemu zarówno Nadbałtyckiego Centrum Kultury, jak i innych instytucji i organizacji kulturalnych Pomorza, kościół św. Jana stał się rozpoznawalny na kulturalnej mapie Pomorza, Polski, a nawet Europy, jako niepowtarzalne miejsce wydarzeń artystycznych i spotkań ludzi kultury. Fakt ten wskazuje na wielki potencjał kulturotwórczy tego miejsca.
Od roku 1995 Nadbałtyckie Centrum Kultury prowadzi prace konserwatorskie i budowlane, zmierzające do zabezpieczenia zabytkowego obiektu. Prace rozpoczęto od wzmocnienia konstrukcji w części wschodniej kościoła, poprzez wstrzyknięcie betonu w fundamenty i pod filary, by ostatecznie usunąć zagrożenie dla statyki obiektu. Ponadto zrekonstruowane zostały okna maswerkowe, wrota w transepcie północnym i południowym oraz kamienna posadzka w prezbiterium i transepcie, pod którą ułożona została instalacja grzewcza. Przeprowadzono badania i wstępną konserwację zachowanych polichromii ściennych oraz konserwację płyt nagrobnych. Konserwatorzy przywrócili również historyczny kształt epitafium Schrödera oraz unikatowego ołtarza głównego.
W roku 2005 do kościoła powrócił zabytkowy krucyfiks z belki tęczowej, który od czasu zakończenia II wojny światowej znajdował się w kościele św. Trójcy w Gdańsku. Obecnie po wstępnej konserwacji zawieszony jest na ścianie wschodniej południowego transeptu, w przyszłości być może powróci na swoje pierwotne miejsce w nawie głównej prezbiterium.
Kościół jest siedzibą Duszpasterstwa Środowisk Twórczych. W każdą niedzielę i święta o godzinie 12.00 odbywają się tu msze, gromadzące ludzi kultury i sztuki.
2009 – 2012
Projekt rewaloryzacji i adaptacji, etap I
Rewaloryzacja i adaptacja kościoła św. Jana w Gdańsku na Centrum św. Jana – etap I
- Źródło finansowania:
Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013
- Oś priorytetowa 6
Turystyka i dziedzictwo kulturowe
- Działanie 6.3
Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym
- Beneficjent:
Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku
- Kwalifikowana wartość projektu:
14 633 004,23 zł
- Kwota dofinansowania:
11 001 923,08 zł
Głównym celem projektu była poprawa atrakcyjności turystyczno-kulturalnej kościoła św. Jan, miejsca o bogatych walorach historycznych i kulturowych.
Rewaloryzacja obiektu zakładała przeprowadzenie prac konserwatorskich prowadzących do utrwalenia i zachowania zabytkowej substancji kościoła wraz z historycznym wyposażenie, natomiast prace budowlano-adaptacyjne zmierzały do powstawania profesjonalnie wyposażonej sali widowiskowo-koncertowaej funkcjonującej przez cały rok.
W celu pozyskania przestrzeni dla zaplecza administracyjno-socjalnego Centrum św. Jana, przy elewacji południowej prezbiterium kościoła powstały dwie kamieniczki połączone z wnętrzem obiektu łącznikiem. Kamieniczki są rekonstrukcją budynków powstałych pierwotnie w 1650 roku i zniszczonych doszczętnie w wyniku działań II wojny światowej. Od strony elewacji południowej kościoła zrekonstruowano również ogrodzenie.
Prace wykonane w kościele św. Jana podczas pierwszego etapu projektu rewaloryzacji i adaptacji:
- prace konserwatorskie we wnętrzu kościoła przy ceglanych ścianach, filarach i sklepieniach obejmujące: korpus nawowy, prezbiterium i transept, kaplicę św. Ducha i kruchtę pod wieżą, oraz w krypcie rodziny Zappio. Podczas konserwacji ścian odkryto wiele ciekawych, niewidocznych do tej pory malowideł pochodzących z różnych okresów funkcjonowania kościoła;
- prace konserwatorskie przy elewacji południowej kościoła oraz wieży, na której zrekonstruowane zostały tarcze zegarowe, a wewnątrz wieży godziny ponownie wybija oryginalny dzwon zegarowy z 1543 r.;
- konserwacja 16 płyt nagrobnych wydobytych w trakcie prac ziemnych, które zostały umieszczone w zrekonstruowanej kamiennej posadzce;
- w oparciu o przekazy historyczne zrekonstruowano rzeźbione wrota pod wieżą;
- wykonano kapitalny remont dachu kościoła wraz z wieżą, podczas prac na dachu kościoła po 189 latach na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu przywrócona została sygnaturka;
- prace budowlane – w korpusie nawowym wykonano prace ziemne: zagęszczenie i stabilizację gruntu, ułożono instalacje elektryczne, teletechniczne, nowoczesny system zabezpieczeń przeciwpożarowych i antywłamaniowych, instalację ogrzewania podłogowego oraz wybudowano abonencką stację transformatorową;
- na ścianie zachodniej wykonano dwie współczesne empory – dolna na potrzeby sceny oraz górna stanowiąca łącznik komunikacyjny pomiędzy wieżą a wnętrzem kościoła;
- przeprowadzono prace budowlano-adaptacyjne w wieży, której wnętrze w całości dostosowano na potrzeby Centrum, tworząc tam zespół nowoczesnych garderób;
- obiekt został wyposażony w niezbędne do funkcjonowania centrum kultury nowoczesne urządzenia techniczne: scena oraz trawersy, na których zamontowane zostało profesjonalne oświetlenie i nagłośnienie sceniczne, widownia składająca się z obrotowych foteli, system zaciemniania gotyckich okien przy pomocy elektrycznie sterowanych rolet, sprzęt multimedialny oraz lampy oświetlające całe wnętrze kościoła;
- aby pozyskać przestrzeń dla zaplecza administracyjno-socjalnego Centrum św. Jana, zrekonstruowano dwie kamieniczki oraz łącznik prowadzący do wnętrza kościoła.Kamieniczki odbudowano z dużą dbałością o odtworzenie ich historycznego wyglądu. Elewacje pokryte zostały tynkiem w kolorze ugrowym, odtworzona została drewniana stolarka okienna wraz z okiennicami oraz kamienne rzeźbione szczyty. Kamieniczki powróciły na swoje pierwotne miejsce i jak dawniej ozdabiają ulicę Świętojańską;
- również w oparciu o przekazy ikono-graficzne z poł. XIX w. zrekonstruowane zostało ogrodzenie wraz z dwoma bramami od strony ul. Świętojańskiej;
Do kościoła św. Jana powróciła także część historycznego wyposażenia – zabytki ruchome przechowywane od czasów II wojny światowej na terenie innych obiektów w Gdańsku. Dzieła te, obok będących już w kościele zabytków – kamiennego ołtarza, nagrobka Schrödera, gotyckich drzwi do kaplicy i krucyfiksu z belki tęczowej – utworzyły stałą ekspozycję zachowanego dziedzictwa kulturowego tego miejsca i udostępnione zostały do regularnego zwiedzania przez turystów.
Na swoje historyczne miejsce powróciły m.in. epitafia: Adelgundy Zappio, Wawrzyńca Fabriciusa, Tomasza Moviusa, Urlicha Kanzlera, a także zwieńczenie stalli snycerzy, cykl obrazów „Panny mądre i głupie”, rzeźby św. Katarzyny i Michała Archanioła oraz kwatera witraża z 1600 r.
Centrum św. Jana rozpoczęło na nowo funkcjonowanie w czerwcu 2011 r.
2016 – 2020
Projekt rewaloryzacji i adaptacji, etap II
Rewaloryzacja i adaptacja kościoła św. Jana w Gdańsku na Centrum św. Jana – etap II
- Źródło finansowania:
Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020
- Oś priorytetowa 8
Konwersja
- Działanie 8.3
Materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe
- Beneficjent:
Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku
- Kwalifikowana wartość projektu:
8 026 966,25 zł
- Kwota dofinansowania:
4 816 179,75 zł
Prace wykonane w kościele św. Jana podczas drugiego etapu projektu w latach 2016-2019:
- Konserwacja elewacji wschodniej kościoła;
- Konserwacja zabytków ruchomych: kaplicy cechu Żeglarzy oraz epitafium Jana Storcha i ich ponowne wyeksponowanie w zabytkowym wnętrzu kościoła;
- Konserwacja zachowanych elementów empory południowej wraz z jej rekonstrukcją oraz ponowne wyeksponowanie empory w zabytkowym wnętrzu kościoła;
- Wykonanie drugiego etapu konserwacji ołtarza głównego obejmującej zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, scalenie kolorystyczne poszczególnych elementów ołtarza, uczytelnienie inskrypcji oraz rekonstrukcję polichromii i złoceń;
- Remont Zaułku Zachariasza Zappio wraz z przełożeniem bruku;
- Rekonstrukcja organów bocznych z lat 1760-1761, obejmująca rekonstrukcję instrumentu, konserwację dekoracji snycerskiej prospektu organowego oraz rekonstrukcję empory organowej.
Ponadto w ramach drugiego etapu projektu zaplanowano:
- Wykonanie digitalizacji kościoła i zabytków ruchomych;
- Udostępnienie zasobów kultury Centrum św. Jana z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w formie wirtualnej kolekcji zabytków, wirtualnego spaceru i aplikacji mobilnej wykorzystującej technologię rozszerzonej rzeczywistości;
- Stworzenie systemu tablic informacyjnych o historycznym wyposażeniu Centrum;
- Adaptacja poddasza kościoła na funkcje wystawiennicze.